Dược liệu là gì? Dược liệu có vai trò gì và cách đánh giá dược liệu như thế nào?

Dược liệu là cái tên gắn liền với đời sống của nhân dân ta từ hàng ngàn đời nay, chúng chiếm vị trí vô cùng quan trọng trong chăm sóc sức khỏe của con người và nền kinh tế nước nhà. Vậy dược liệu là gì? Tầm quan trọng của chúng như thế nào? Và các đánh giá chất lượng của dược liệu? Tất cả sẽ được bật mí ngay trong bài viết dưới đây.

1. Dược liệu là gì?

Theo luật Dược số 105/2016/QH13 đã quy định thì dược liệu là nguyên liệu làm thuốc có nguồn gốc tự nhiên từ thực vật, động vật, khoáng vật và đạt tiêu chuẩn làm thuốc.

Hiểu một cách đơn giản thì dược liệu có thể là tất cả các bộ phận của cây hoặc động vật hoặc chỉ là một vài bộ phận của chúng. Những chất tiết ra hay được tách chiết từ cây hoặc động vật như gôm, nhựa, sáp, tinh dầu, dầu mỡ cũng thuộc phạm vi dược liệu.

Theo quan điểm hiện nay thì việc nghiên cứu dược liệu chỉ dường dừng lại ở những nguyên liệu thô mà còn mở rộng phạm vi ở cả những tinh chất chiết ra từ dược liệu, chẳng hạn như hoa Hòe và rutin, dương Địa hoàng và digitalin, rễ Ba gạc và reserpin, Dừa cạn và vinblastin.

Không chỉ có vậy, dược liệu học ngày nay tập trung vào nghiên cứu bốn lĩnh vực chính:

• Tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc.
• Kiểm nghiệm và tiêu chuẩn hóa dược liệu
• Chiết xuất dược liệu.
• Nghiên cứu thuốc mới từ dược liệu.

Những hình ành về dược liệu

2. Vai trò của dược liệu trong ngành y tế và trong nền kinh tế

Thuốc phòng bệnh và chữa bệnh được điều chế từ 2 nguồn: dược liệu và hóa chất tổng hợp. Chỉ tính riêng về thảo dược, theo thống kê chưa đầy đủ của Tổ chức Y tế thế giới cho thấy có hơn 21.000 loài cây cỏ được các dân tộc trên thế giới dùng làm thuốc.

Không chỉ các nước châu Á, mà ngay cả các nước phương Tây cũng tiêu thụ một lượng lớn dược liệu. Theo thống kê ở các nước có nền công nghiệp phát triển thì có khoảng ¼ số thuốc thống kê trong các đơn thuốc có hoạt chất từ thảo dược.

Nhiều hoạt chất quan trọng có tác dụng chữa bệnh như quinin, morphin, ajmalicin, vincaleucoblastin, digitalin, digoxin… đều phải chiết từ dược liệu mà không có con đường tổng hợp.

Dược liệu là nguồn cung cấp nguyên liệu cho công việc bán tổng hợp của một số loại thuốc chữa bệnh. Chẳng hạn để bán tổng hợp các loại thuốc steroid thì hàng năm thế giới cần khoảng 100.000 tấn củ mài có chứa diosgenin.

Bên cạnh đó, dược liệu còn cung cấp các khung cơ bản để tổng hợp các loại thuốc mới, mở đường cho ngành hóa dược phát triển.

Không chỉ có vậy, dân tộc ta cũng như các nước như Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên và một số nước châu Á lại có truyền thống chữa bệnh theo phương pháp y học cổ truyền nên cần một số lượng rất lớn dược liệu.

Về mặt kinh tế, nhà nước ta đã xếp các cây thuốc vào loại cây công nghiệp cao cấp cần được phát triển như những loại cây công nghiệp khác. Hàng năm, các công ty kinh doanh dược liệu đã khai thác nhiều loại dược liệu để xuất khẩu như hoa Hòe, Quế, Sa nhân, Dừa cạn, các loại tinh dầu Hồi, Quế, Tràm…

Dược liệu có vai trò quan trọng đối với sức khỏe và sự phát triển của nền kinh tế

2.Các phương pháp đánh giá dược liệu

 Đánh giá một dược liệu có nghĩa là xác định dược liệu đó có đạt tiêu chuẩn theo quy định hay không. Khi đánh giá có thể dựa vào tiêu chuẩn có trong Dược điển hoặc tiêu chuẩn cơ sở. Thông thường tiêu chuẩn của một dược liệu thường bao gồm:

• Đặc điểm hình thái: gồm các đặc điểm về cảm quan, đặc điểm vi học của dược liệu.
• Thử tinh khiết: độ ẩm, độ tro, tạp chất hay các hằng số vật lý.
• Định tính thành phần chính có trong dược liệu.
• Định lượng thành phần chính hoặc hàm lượng cao chiết của dược liệu.

3.1. Cảm quan

Phương pháp cảm quan tức là dùng các giác quan của cơ thể để đánh giá, phân biệt các dược liệu. Dùng mắt để quan sát hình dáng bên ngoài, kích thước, màu sắc của dược liệu. Đối với một số dược liệu thì cần phải bẻ ra và quan sát bên trong.

Dùng tay để cảm nhận thể chất, mức độ nặng nhẹ, xốp chắc, trơ hay dính của dược liệu. Mùi là đặc điểm của nhiều loại dược liệu chứa tinh dầu, nhựa. Vị của dược liệu có thể ngọt như cam thảo, cỏ ngọt hoặc chua như dược liệu chứa acid hữu cơ, đắng như dược liệu chứa alcaloid glycosid, cay như ớt, gừng…

3.2. Phương pháp soi kính hiển vi

Phương pháp đánh giá dựa vào kính hiển vi bao gồm soi vi phẫu và soi bột. Đây là phương pháp hay dùng nhất để kiểm nghiệm các dược liệu là các bộ phận của cây thuốc.

Trong một vài trường hợp thì phương pháp này chiếm ưu thế hơn các phương pháp hóa học. Ví dụ để phân biệt các loại tinh bột thì người ta không thể dựa vào phương pháp hóa học mà phải nhờ vào các đặc điểm quan sát được từ kính hiển vi.

Dùng kính hiển vi không chỉ xác định được sự giả mạo mà còn có thể ước lượng được tỷ lệ chất giả mạo, căn cứ vào số lượng một đặc điểm nào đó của mẫu kiểm nghiệm so sánh với mẫu đối chứng.

3.3. Phương pháp dựa vào các tính chất vật lý

Với các dược liệu là các bộ phận cây cỏ, nhiều trường hợp có thể bị phát hiện bị pha lẫn hoặc lẫn các chất giả mạo bằng cách soi mặt cắt dược liệu hay bột dược liệu dưới ánh đèn tử ngoại. Có thể trước khi soi, người ta sẽ nhỏ thêm trên bột dược liệu mọt vài loại thuốc thử (kiềm, acid…).

Việc ứng dụng các hằng số vật lý để đánh giá thường hay tiến hành đối với các dược liệu không phải là các bộ phận của cây cỏ như tinh dầu, dầu béo và các hoạt chất.

Các hằng số vật lý có thể bao gồm:

Độ hòa tan.

Tỷ trọng, góc quay cực riêng.

• Chỉ số khúc xạ.
• Nhiệt độ đông đặc.
• Chỉ số khúc xạ.
• Nhiệt độ nóng chảy.
• Nhiệt độ đông đặc.

Mỗi dược liệu có các hằng số vật lý nằm trong 1 giới hạn nhất định. Khi kết quả nằm ngoài giới hạn này, dược liệu có thể kém chất lượng hay bị giả mạo, pha trộn bởi các chất khác.

3.5. Thử tinh khiết

Có nhiều phương pháp thử tinh khiết:

• Xác định độ ẩm: Trong đa số các trường hợp thì độ ẩm an toàn của dược liệu được quy định là không quá 13%. Độ ẩm của dược liệu có thể xác định bằng các phương pháp như sau: phương pháp sấy, phương pháp chưng cất.
• Xác định độ tro: thường xác định các loại sau: tro toàn phần, tro không tan trong acid hydrochloric, tro sulfat.

3.6. Phương pháp hóa học

Phần lớn các dược liệu đều có thành phần hoạt chất xác định và những hoạt chất này thường có các phản ứng hóa học đặc trưng như tạo màu, kết tủa… để có thể dựa vào đó để định tính, định lượng.

Và đôi khi người ta lại dựa vào thành phần hóa học, không phải là hoạt chất nhưng lại đặc trưng cho dược liệu đó để đánh giá.

3.7. Phương pháp phổ học

Phương pháp phổ học ngày nay được sử dụng rất nhiều trong phân tích và xác định các chất. Các loại phổ thường được sử dụng trong phân tích dược liệu là:

• Phổ tử ngoại – khả kiến (UV-Vis).
• Phổ hồng ngoại (IR).
• Phổ cộng hưởng từ hạt nhân…

Ưu điểm của các phương pháp phổ là cho biết được các đặc điểm cấu trucsc của các chất, giúp cho việc xác định cấu trúc các chất chưa biết hay định danh các chất đã biết bằng cách so sánh với phổ chuẩn.

Mong rằng qua những thông tin mà bài viết đã chia sẻ đã giúp các bạn hiểu rõ hơn dược liệu là gì? Vai trò của chúng trong việc chăm sóc sức khỏe cũng như là đối với nền kinh tế, cách đánh giá chất lượng dược liệu. Chúc bạn sẽ có thêm thật nhiều kiến thức bổ ích hơn nữa về dược liệu.